Niyə ƏDV Geri alırıq?
Salam, hər kəsə. İstərdim ki, bu hekayəti də Molla Nəsrəddin lətifəsi ilə başlayaq. Lakin, ƏDV ilə bağlı Mollanın bir hekayətini tapmadım. Görünür, Teymurləngin dövründə Əlavə Dəyər Vergisi tətbiq olunmurmuş. Onsuz da, Əlavə Dəyər Vergisinin tarixi 20-ci əsrə dayanır. Teymurləngin vaxtında zəkat var idi. Amma yəqin edirəm ki, o vaxt belə ƏDV geri al layihəsi olsa, elə birinci bizim Molla Nəsrəddin ondan istifadə edərdi.
Belə də ki, faydalı olan şeydən niyə də istifadə etməyək?!
Axı biz ağıllı insanlar xərci və faydanı müqayisə edirik və bizə gördüyümüz işin nəticəsi maraqlıdır. Bu nəticədə müsbət və ya mənfi bir dəyişiklik bizə o işi görməyə ya vadar edir, ya da bizi o işdən çəkindirir. Valideynlərimiz bir çox şeyi bizə məcbur etdirirdilər, çox zaman da əvəzində bizi həvəsləndirəcək nə isə təklif edirdilər. Məsələn, "universitetə gir, sənə maşın alacam" sözünü neçə nəfər eşidib?
Biz bir işi nə zaman görməyə qərar veririk? Ondan yaxşı nəticə gözləyiriksə. Bu həm iqtisadiyyatda, həm də gündəlik həyatımızda keçərlidir. Deyl Karneginin "Dostu necə qazanmaq və insanlara necə təsir etmək" kitabında belə bir məsələyə toxunulub:
İnsanlara öz qazanacağınız faydadan yox, onların qazanacağı faydadan danışın.
Bir çox reklam işinin əsasını da bu təşkil edir. Sözsüz ki, heç bir istehsalçı sizə "gəlin bizdən alın ki, biz də pul qazanaq" demir, halbuki əsas hədəfləri budur, çünki bir çox şirkətlər "profit-maximizing" yəni gəlir güdəndir (bizim dildə daha xoş tərcümə tapmadım, belə baxanda gəlir güdmək pis bir iş deyil), gəlirini maksimum dərəcədə artırmağa çalışır. İstehsalçılar bizə bizim faydalarımızdan danışır, bizim imkanlarımızı, dəyərlərimizi, üstünlüklərimizi nəzərə alırlar. Çünki, istehlakçı olaraq seçim edən bizik və biz daima hər şeyi daha yaxşısı ilə əvəz etmək istəyirik. Daha aşağı qiymət, daha yuxarı keyfiyyət, gündən-günə dəyişən zövqlər - bunların hamısı bəhs etdiyimiz stimulun bir parçasıdır. Qreqor Menkyu da elə bunu demək istəyir:
"People respond to incentives"
yəni
"İnsanlar təşviqlərə cavab verir"
Ən sadə bir misal olaraq deyə bilərik ki, qiymət artımı tələbin azalmasına, qiymətin aşağı düşməsi isə tələbin artmasına səbəb olur (söhbət "normal goods" yəni normal məhsullardan gedir, müxtəlif məhsul növləri ilə biz sonra tanış olacağıq, hələlik isə ümumi halda tələb və qiymət arasında tərs mütənasiblik olduğunu nəzərdə tutaq). Deyək ki, siz armud alırsınız və bazarda armudun qiyməti qalxır, bu halda siz aldığınız armudun miqdarını azaldırsınız (hətta qiymət sizin büdcənizə nəzərən çox yuxarı olarsa, siz ondan tamamilə imtina edərsinizi), çünki sizin pulunuz məhduddur və əgər armuddan daha ucuz bir meyvə varsa, armud yerinə onu ala bilərsiniz. Məsələn, əvvəl 1 kg armud alırdınızsa, indi 500 gr armud alıb, digər 500 gr-mı daha ucuz olan alma ilə əvəz edirsiniz.
Bəzi məhsulların (adətən həyat üçün zəruri olan su, çörək, duz və s.) əvəzedicisi olmur, yəni onun yerini heç nə ilə doldurmaq mümkün deyil, həmin ehtiyacı təmin edəcək bir alternativ yoxdur. Və demək olar ki, qiymət artımı tələbə təsir etmir. Bir növ bunu insanlar çörəyə pulu qalsın deyə meyvədən vaz keçər, amma çörək onun ən əsas ehtiyacıdırsa, digər məhsulları almaq üçün ondan vaz keçməz kimi başa düşə bilərik (çörəyi azaldıb meyvəni artırmaq isə sağlamlığa daha faydalı olar, lakin iqtisadi həssas qrup üçün doyuruculuq amili daha ön plandadır). Bu səbəbdən dolayı da, belə məhsulların qiymətini dövlət görünməz əlin ixtiyarına buraxmaqda ehtiyat edərək özü tənzimləyir. Qiymətlərin aşağı düşməsi yeganə stimul deyil, bununla yanaşı keyfiyyət və üstünlükləri də vurğulamaq vacibdir. Bir şirkət haqqında yayılan mənfi məlumat və hansısa bir məhsulun İsveçrəli alimlər tərəfindən aşkar olunan zərəri insanları çəkindirər. Əgər siz eşitsəniz ki, hansısa məhsulun hazırlanmasında uşaq əməyindən istifadə olunur və ya işçilər orta əmək minimumundan aşağı əmək haqqı ilə istismar edilir, həmin məhsulu almaqdan, çox güman ki, imtina edərsiniz. Amma şirkətin xeyriyyə aksiyaları və hətta məşhur bir həkimin məhsulun bilinməyən möcüzələri haqqında tibbi araşdırma nəticələri sizi cəlb edər. Buna görə imic formalaşdırmaq üçün üçün şirkətlər bu qədər pul xərcləyirlər.
Stimul məsələsinə sadəcə istehlakçı gözü ilə baxmaq doğru olmaz.
Stimullar istehsalçıların da qərarlarına ən az istehlakçılarınkına təsir etdiyi qədər təsir edir. İstehsalçının xərclərini azaldacaq aşağı xammal qiymətləri, ucuz işçi qüvvəsi ona yeni xammal almağa, işçilərin sayını artırmağa və beləcə istehsalı artırmağa stimul verir. Çünki bu fürsətlər ona gəlirini artırmaqda kömək edəcək.
İnsanı təşviq edən stimullar sadəcə maddiyyatla bağlı olmur. Müxtəlif qeyri-kommersiya təşkilatlarının fəaliyyəti buna nümunədir. Onların daha çox insana yardım edə bilmək, ətraf-mühiti qorumaq, əlavə dəyər yaratmaq və həmçinin elə başqalarına stimul vermək kimi məqsədləri var. Bu istiqamətdə əldə edilmiş hər yeni fürsət yeni bir layihə üçün stimuldur.
İqtisadiyyatda bizim mövzu ilə əlaqəli "Customer Price Index" (Müştəri Qiymət İndeksi) deyə bir anlayış var. Hər bir müştərinin (qismən) sabit alış-veriş səbəti olur. Bu səbətin tərkibi bəzən dəyişsə də, əsas etibarilə eyni qalır. MQİ (CPI) müəyyən il üçün səbətdəki məhsulların qiymətlərinin miqdarı ilə hasili cəminin əsas götürülən baza ili ("base year") üçün olan qiymətlərin miqdara olan hasilinin cəminə faiz nisbətidir. Bir sözlə, iki ayrı ildə səbətin xərcləri arasında müqayisədir.
Deyək ki, siz 2021-ci il üçün standart müştəri səbətinin qiymət indeksini bilmək istəyirsiniz, müqayisə üçün də 2010-cu ilin qiymətlərini götürürsünüz. Yəni,
2021-ci ildə səbətin qiyməti/2010-cu ildə səbətin qiyməti * 100%
Q2021*P2021 /Q2010*P2010 *100%
(Burada Q - "quantity" - miqdar, P - "price" - qiymət deməkdir). Bu nisbətin 1-dən yüksək qiymət alması, inflyasiyaya işarə edir və ABŞ Əmək Statistikası Bürosu tərəfindən inflyasiya, deflyasiya hadisələrini miqyasını ölçmək üçün istifadə olunur. Məsələn, əgər CPI 120% olarsa, deməli qiymətlər 20% qalxıb.
Zaman keçdikcə bazarda məhsul qiymətləri artır.
Bu qiymətlər artıqda müştəri üçün iki növ dəyişiklik olur: gəlir effekti, və əvəzedicilik effekti. Gəlir effekti odur ki, eyni məhsulları alan müştəri artıq öz səbətini daha baha qiymətə doldurur və faktiki olaraq daha yoxsul olur. Lakin işin bir də digər tərəfi var: məhsullar bahalaşanda, ya da gəlir aşağı düşəndə insanların istehlak ənənəsi dəyişir, onlar artıq bəzi məhsulardan imtina edir, daha ucuzlarına üstünlük verirlər, çünki qiymət onlar üçün daha ön plana keçir. Məsələn, 60 qəpiklik qələm yerinə, 20 qəpiklik qələm almaq kimi (yeri gəlmişkən, bəzən qələmlərdə qiymət və keyfiyyət tərs mütənasib olur). Bu da əvəzedicilik effekti adlanır.
Bu deməkdir ki, səbətdəki məhsullar sabit qalmır.
Onların növü zaman keçdikcə dəyişir.
Ya qiymət, ya yeni məhsulların bazara daxil olması, ya keyfiyyət amili, yaxud da elə hamısı insanlara təsir edir. Ona görə də CPI sabit səbət üzərində hesablandıqda, dəqiqliyini itirir.
Satış dataları ilə işləyərkən müştərilərin davranışında bu fərqlilikləri müşahidə edirik. Bu fərqliliklərin səbəbi olur. Ona görə də data analizi apararkən zaman üzrə baş verən hadisələrin insanların qərarlarına necə təsir etdiyi barəsində fikir yürüdürük. Məsələn, deyək ki, aprel ayında xurma satışları artıb. Əlbəttə, ilk ağla gələn o olur ki, Ramazan ayı 2021-ci ildə aprel və may ayları ilə üst-üstə düşür. Bu da satışların niyə arta biləcəyini izah edir.
Qiymət və gəlirlə əlaqədar olaraq müştərilərin davranışına görə məhsulların bir neçə növü olur. Bunlardan bəzilər aşağıdakılardır:
Normal məhsullar - gəlir artdıqca bu məhsullara tələb artır. Eyni şəkildə qiymət artımı, bu məhsula qarşı tələbatın azalmasına gətirib çıxarır. Məsələn, "Starbucks" qəhvəsi, şirniyyat, bəzi meyvə növləri, "Netflix" hesabı (gəlir azaldıqda, və ya qiymət artdıqda abunəliyi ləğv etmək istəyirik), "Zara"-dan alınan paltarlar və s.
Natamam məhsullar - gəlir artdıqca bu məhsullara tələb azalır. Bu məhsullar aşağı gəlir səviyyəsinə sahib olduqda tələb olunan məhsullardır. Bu məhsullara nümunə kimi normal məhsulların daha ucuz və aşağı keyfiyyətli alternativlərini qeyd etmək olar. Gəlir səviyyəsi yüksəldikcə insanlar daha keyfiyyətli alternativlərə üz tuturlar.
Giffen məhsullar - natamam məhsulların xüsusi növüdür, bu məhsulların qiyməti artdıqca, onlara qarşı tələb artır (normal məhsulların əksinə). Çünki o məhsullar çox zaman əvəz oluna bilmir, və qiymət yuxarı qalxdıqca insanlar giffen məhsulu əldə edə bilmək üçün başqa məhsullardan vaz keçib, onu daha çox alırlar. Çörək, duz, kartof bu tipli məhsullardır.
Dəbdəbəli ("lyuks") məhsullar - bu məhsullar ancaq müəyyən gəlir səviyyəsindən sonra alınır və onlardakı qiymət dəyişikliyi, tələbin dəyişməsinə, demək olar ki, gətirib çıxarmır (əgər qiymət həddindən artıq qalxmazsa). Lakin gəlir səviyyəsi aşağı düşdüyü zaman, bu məhsullar ilk imtina olunanlar siyahısındadır. Çünki bu məhsullar ehtiyac deyil, istəkdən yaranır. Məsələn, qızıl zinət əşyaları, brend geyimlər, "Bently", "Lamborgini" və s.
Onu da deyək ki, bu məhsul növləri subyektiv də qiymətləndirilə bilər. Kiməsə görə "Starbucks" qəhvəsi normal məhsuldur, bir başqasına görə isə "lyuks"-dur.
Stimullar insan davranışlarına istiqamət verir və bu səbəbdən bazara müdaxilə etmək istəyən dövlət birbaşa qadağalar qoymaq yerinə stimullar formalaşdırır. Məsələn yaşıl iqtisadiyyat təkav ermək üçün ekoloji təmiz məhsulların istehsalatını vergidən azad edir, benzin qiymətini qaldırır, tütün məmulatlarına əlavə vergi tətbiq edir, təhsil alan tələbələrin gənc yaşda çalışmaq yerinə dərslərə diqqətini ayıra bilməsi üçün stipendiya ayırır, kənd təsərrüfatına dəstək olur və GDO-lu məhsulların qiymətinin yuxarı olmasını təmin etmək üçün vergi tətbiq edir və s.
Həmçinin indi istifadə etdiyimiz "ƏDV Geri Al" layihəsinin də əsas məqsədi əslində stimul yaratmaqdır. Hazırda Əlavə Dəyər Vergisi ödəyicisi olan bəzi ticarət və iaşə obyektləri transaksiyaları kassaya daxil etməyərək vergidən yayınmağa çalışır. Müştərilərə verilən ƏDV güzəşti isə onları məcbur edir ki, xidmət və ya məhsul sahibindən çek tələb etsin. Bu halda satışlar və müəssisənin gəliri tam şəffaf şəkildə sistemdə əks olunur. Lakin sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olan müəssisələr fiskal kod təmin edə bilmədiyindən ortada yenə boşluq yaranır,
Stimullar qərarvermə prosesinin hər anında önəmlidir. İş yeri, ali məktəb, hətta dost seçimində belə bizə daha çox faydalı olanı seçirik. Və bütün nəticələrin maddi dəyəri heç də asanlıqla ölçülmür. Yaxşı bir dosta necə qiymət qoymaq olar?
Belə, dostlar. Bugünlük bu qədər. Çalışın qərar verərkən hərtərəfli araşdırma aparın. Mağaza, kafe və restoranlardan çek tələb etməyi unutmayın.
Xudahafiz!
Comments