Feb 11, 20214 min read

Bir mən vardır məndə, məndən içəri...

Çox dedim bu dəfə Molla Nəsrəddinə dəyib-dolaşmayacam, ancaq olmadı. Yenə yadıma düşdü. Deməli, bir gün Mollanın əlinə yaxşı pul düşür, 3 girvənkə ət alıb gətirir evə deyir:"Arvad, bu əti al axşama yaxşı bir yemək bişirərsən, yeyəyrik". Molla evdən gedən kimi, arvadı yemək bişirib qohum-qonşusunu çağırır əti-yeyib qurtarırlar (qıtlıq vaxtı, doğrusu, niyə belə addım atdığını mən də bilmədim). Axşam Molla gəlir, əti qurtarmış görüb soruşur ki, bəs ət hanı, axşam yeməyi necə oldu. Arvadı da cavab verir ki, pişik yeyib. Molla pişiyi tərəzidə çəkir, pişik düz 3 girvənkə gəlir. Molla tərs-tərs baxıb deyir: "Yaxşı, bəs bu 3 girvənkə pişikdisə, onda ət hanı, yox əgər ətdirsə, onda pişik hanı?"

3 girvənkə ətlə pişiyin paradoksunu həll edə bilməyən Mollanın əhvalatını eşitdik. Bəs çəkib ölçə bilmədiyi daxilindəki ruhunun, ağlının və ən əsası, ÖZÜNÜN axtarışında olan insanı necə? Tanıyırsınız?

Başımın içində biri var, amma o mən deyiləm

Bu Devid İqlmanın "Incognito" əsərinin ilk bölməsinin adıdır. Həmin bölmənin ilk cümləsi isə məhz belədir:

"Take a close look at yourself in the mirror. Beneath your dashing good looks churns a hidden universe of networked machinery".

Güzgüdə özünə yaxından bax. Yaraşıqlı cizgilərinin arxasında gizli kainatın şəbəkələşmiş maşını işləyir.

"Incognito" latın dilindən gəlib öz əsl kimliyini gizlətmək mənasında işlənir. Bu söz ingiliscə "recognize" - tanınmaq sözü ilə eyniköklüdür. Devid İqlman burada insanı tanınan (cism) və tanınmayan (beyin) olaraq iki hissəyə ayırır. (Hekayənin davamı ətraf mühitlə insan qavrayışını izah edir. Aranızda dərin öyrənmə ilə maraqlananlara bu kitabı da tövsiyyə edərəm.) Monteigne-nin "özümüzlə aramızdakı fərq, bir başqasıyla olan fərqimiz qədər böyükdür" sözünü sitat gətirərək də sözünə qüvvət verir. Yəni deyir ki, bir biz var bizdə bizdən içəri...Bəlkə də, tanısa idi, elə Yunus İmrənin özündən sitat gətirərdi.

Bəli, heç bir çəkisi olmayan bu "öz" kifayət qədər ağır mövzudur və bütün dini, həmçinin dünyəvi elmlərin təməlində durur.

Yəqin, Delphi - Apollo məbədini eşitmisiniz. Qədim yunanlıların həyatları haqqında önəmli qərarları vermək və gələcəyi öyrənmək üçün Pita adlanan kahinlərlə məsləhətləşmək məqsədi ilə baş çəkdikləri və Dünyanın mərkəzi hesab etdikləri bu məbədin girişində belə yazılmışdır:

Gnothi seauton

Özünü tanı!

Hazırda bəzi insanların mübahisə əsnasında bir-birinə ünvanladığı bu sözün mənası göründüyündən dərindir. Görəsən, kimik biz? Özümüzü tanıyırıqmı? Bəlkə də, bu sual ətrafında müsahibələrdə bizə ünvanlanan "5 il sonra özünüzü harada görürsünüz?" sualını düşündüyümüz qədər düşünməmişik. Öz nədir? Öz nədə gizlidir? Bu sual bizi Apollo məbədindən Teseyin (Thesus) gəmisinə mindirib Afina sahillərinə aparır. Teseyin Qrit adasına səfəri və Mirotavr üzərindəki qələbəsindən sonra Afinaya qədər yol boyunca ona yoldaşlıq edən məşhur gəmi illərlə qorunub saxlanılır. Hər il bu qələbənin şərəfinə həmin gəmi ilə səyahət edən Afina əhli zamanla çürüyən hissələri yenisi ilə əvəz edir. Ta ki gəminin bütün detalları dəyişilənə qədər. Antik yunan tarixçisi Plutarx bu rəvayətlə bağlı belə bir sual ortaya qoymuşdu:

Əgər kimsə gəminin dəyişdirilmiş hissələrini yığıb əvvəlki gəmini bərpa etmiş olsaydı, bu zaman əsl gəmi hansı olardı: Afinalıların təmir etmiş olduğu gəmi, yoxsa köhnə çürük taxtalarla yenidən yığılmış gəmi? (Molla Nəsrəddinin yeri məlum)

Bu sualın cavabı hər zaman mübahisəli qaldı. Elə insanın özü ilə bağlı verdiyi suallar kimi. Ancaq cavabının axtarışı sadəcə fəlsəfə ilə məhdudlaşmayıb, riyaziyyata sirayət edib (ona görə uşaqlara "Riyaziyyat həyatdır, insan üçün qanaddır" şeirini əzbərlərdirlər). Təəccüblü deyil ki, riyaziyyat və fəlsəfə bir çoxluğun iki üzüdür.

Çoxluqlardan əvvəlki postlarda bəhs etmişdik. Ancaq ondan nə qədər bəhs etsək azdır.

Çoxluqların bir növü var ki, o hər şeyi ehtiva edir. Özü də daxil olmaqla hər şeyi. Bu çoxluq Universal çoxluq adlanır. Çoxluqlar nəzəriyyəsinə əsasən çoxluq özünün elementi deyil. Belə çoxluqları "normal çoxluq" adlandırırıq. Burada diqqət etmək lazımdır ki, biz alt çoxluqdan deyil, elementdən danışırıq. Hər bir çoxluq özünün alt çoxluğudur, lakin elementi deyil. Bir kitabxana düşünün: içində bütün kitablar var. Kitablar kitabxananın elementləridir. Lakin kitabxana özü kitab olmadığı üçün kitablar çoxluğunun elementi deyil. Kitabxanada kitablar var, lakin kitabxanada kitabxana yoxdur. (bu ifadəni təkzib etmək üçün yeni layihə üzərində işləmək istəyən memarlar varsa, indidən onları alqışlayıram). İndi də gəlin bütün kitablar çoxluğunun tamamlayıcı çoxluğunu düşünək: kitablardan başqa hər şeyi ehtiva edən çoxluq. Bütün kitablar çoxluğunu K kimi işarələsək, onun əks çoxluğu da K' olsun. K' çoxluğu özü də kitab deyil. Deməli, o özü-özünün elementidir (K çoxluğu da kitab olmadığına görə "kitab olmayanlar" çoxluğu K'-in elementidir). Özü-özünün elementi olan çoxluqları da "anormal çoxluq" adlandıraq.

Universal çoxluğun tərifində "normal çoxluğun" tələbi pozulur.

Gəlin deyək ki, X çoxluğu bütün normal çoxluqlar çoxluğudur. Bu zaman normal çoxluqlar hər biri bu çoxluğun elementidir. Bəs görəsən, X özü necə bir çoxluqdur? Əgər X normal çoxluqdursa, onda özü də bu çoxluğa daxildir. Yəni X özünün elementidir, çünki X Dünyadakı bütün çoxluqları özündə birləşdirir. Ancaq biz demişdik ki, özünün elementi olan çoxluqlar anormal çoxluqlardır. Və belə çıxır ki, X anormal çoxluqdur. X anormal çoxluqdursa, özünün elementi ola bilməz, çünki X-nin elementləri ancaq normal çoxluqlardır. X özünün elementi deyilsə, onda normal çoxluqdur, normal çoxluqdursa, onda özünün elementidir və bu mübahisə bu şəkildə istədiyiniz qədər davam edə bilər. Eynən Pythondakı sonsuz "While loop"-lar kimi... Bu da nəticə olaraq, universal çoxluqların mövcudluğu ilə bağlı böyük şübhə yaranmasına səbəb olur. Çünki hər şeyi ehtiva edən çoxluq, gərəkdir ki, özünü də tərkibinə qatsın.

Bu paradoksu həl etmək üçün bir çox cəhdlər olub. Bertrand Russell isə 1910-13-cü illərdə yazdığı "Principia Mathematica" kitabında Növ teoreminə ("Type Theory") əsasən iyerarxik bir üsul təklif etmişdir. Belə ki, biz çoxluğa birbaşa elementlər olaraq deyil, alt çoxluqları da nəzərə alaraq yanaşsaq, problem sadələşir: elementlər, həmin elementlərin çoxluqları, çoxluqların çoxluqları və ən axırda da hər şeyi özündə cəmləyən universal çoxluq. Qısacası bütün normal çoxluqları özündə birləşdirən universal çoxluq bir sinifdir və öz daxilindəki çoxluqlarla eyni növdə deyil. Buna görə də öz elementi deyil, çünki elementlər hamısı eyni növə (obyekt, çoxluq, sinif və s.) eyni növə aid olmalıdır. Bu cür həllərin uzun izahı barədə növbəti bloqda danışacağıq.

Biz insalara gəldikdə isə, hər birimiz bir çoxluğuq. Özümüzə vardıqca, özümüzdən uzaqlaşan, uzaqlaşdıqca özümüz olan. Bəlkə, bu səbəbdəndir hər şey olmaq istərkən bir heç, bir heç ikən də hər şey ola bilməyimiz. Bəlkə də, Nəsiminin dediyi kimi Həqq bizdədir, ya da Haqqa çata bilməyəcək qədər uzaqdayıq biz.

Bəlkə də, bundandır ki, içində Cahan sığdıranlar, Cahana sığmaz olur. Kainat kimi öz içimizdə genişlənən, genişləndikcə içinə sığmayan amma yenə də kainatda kiçik bir zərrə olan biz insanlar bir ömrə sığmayan uzun əsrlər boyu kimliyimizin sərhədlərini axtarırıq. Harada başlayıb harada bitdiyi bilmədiyimiz bu kainatda, kim bilir, bəlkə də biz kainatın özüyük.

Yunus İmrə gözəl deyib:

Süleyman quş dili bilir dedilər,

Süleyman var Süleymandan içəri.

Məni sorma mənə, məndə deyiləm,

Bir mən vardır məndə məndən içəri. bütün şeiri oxu...