İki əlin səsi var
"Mən döyüm, sən danış..."
Məktəb və universitet illərində həmişə müəllimlər otağına, kafedraya, dekanlığa qoşa-qoşa gedərdik: birimiz qapını döyərdi, birimiz söhbətə başlayardı. Çünki birimiz ilk addımı atmaqdan, bir digərimiz də danışmaqdan çəkinərdi. Ona görə də əməkdaşlıq etmək lazım gəlirdi.
Bayaqdan bəri insanlar arasındakı ticarətdən və tələb-təklif münasibətlərindən bir-birinin qərarlarına təsirindən danışdıq. Yəni əslində bir növ işin "nəcə"sini öyrəndik. Bu prinsipdə isə "niyə"sindən bəhs edəcəyik. Görəsən, bu boyda həngaməyə nə ehtiyac var ki? Gəlin bir az əvvəllərə gedək. Hətta lap ibtidai icma quruluşuna, çünki əslində tarixçi Peter Watsona görə 150, 000 il öncəyə dayanan ticarətin tarixi biz düşündüyümüzdən də qədimdir. Belə ki, hətta Daş dövründə ovçululyq və məişət ləvazimatlarının (obsidian daşlardan hazırlanan silah və kəsici alətlər) barter əməliyyatı ilə mübadilə edildiyi deyilir
Görünür, hələ dəmiri belə kəşf etməmiş, ticarəti kəşf edən insanların ticarətə dəmirdən daha çox ehtiyacları olub.
Bəs bu ehtiyacın mənbəyi nədir?
Bu ehtiyacın mənbəyi resursların məhdud olmasıdır. Ticarətlə bağlı daha geniş danışdıqda məhdud resurslar ("limited resoursers") sözünə çox tez-tez rast gələcəyik. Resusrlar dedikdə təkcə təbii resurslar nəzərdə tutulmur, vaxt, imkanlar, bacarıqlar da bura daxildir. Hələ istehsalata başlamadan istehlak dönəmində olduğu vaxtda belə, insanlar təbiətlə yanaşı bir-birlərinə də möhtac olublar. Bu səbəbdən də ilkin icmaların meydana gəlməsi elə də uzun çəkməyib. İnsanlar vəhşi təbiətlə qarşı-qarşıya tək mübarizə apara bilməyəcəklərini başa düşmüşdülər. Odur ki, birgə fəaliyyətə üstünlük verdilər. Daşdan hazırlanan əşyalar o zamanki şərtlər daxilində kələn-kobud olurdular, onları istənilən hala salmaq olduqca çətin idi. Yəqin, bu alətləri hazırlayan ibtidai insanlar müəyyən təcrübə yığdıqca öz işlərində ustalaşmış, başqa sözlə desək ixtisaslaşmışlar. Və beləliklə, ticarətlə bağlı digər bir termin olan ixtisaslaşmanı öyrənmiş olduq.
İndi isə yavaş-yavaş başa düşməyə çalışdığımız "niyə"nin "ona görə ki"sinə yaxınlaşırıq. Ticarətin "necə"si üçün bir çox yanaşmalar var, məsələn Adam Smithin mütləq üstünlüyü ("absolute advantage"), David Ricardonun müqayisəli üstünlüyü ("comparative advantage"), Hecscher-Ohlin teoremi və hətta Maykl Porterin rəqabət üstünlüyü ("competitive advantage") və s.
Amma bunların hamısının təməli bir nöqtəyə dayanır:
ehtiyac və imkanlarımız arasındakı fərq.
Yəni öz əlimizdən gələni edəndən sonra, təmin edə bilmədiklərimizi başqasından axtarmağa çalışırıq, sözsüz ki, havayı yox bizdə artıq olan, yəni ehtiyacımıza uyğun olmayan nəyinsə bahasına. Məsələn, deyək ki, daşdan ov aləti hazırlaya bilən biri artıq ondan kifayət qədər düzəldib və daha çoxuna ehtiyacı yoxdur. Ancaq onun ov ətini kəsmək üçün kəsici alətlərə ehtiyacı var və onu düzəldə bilmir. Xoşbəxtlikdən, qonşu mağarada da kəsici alətləri mükəmməl (o dövrdə nə qədər mükəmməl ola bilərsə) hazırlayan bir digər insan var. Və o da ov alətləri hazırlaya bilmir. Bir gün onlar rastlaşırlar və ikisinin də bir-birinin arzu etdiyi şeylərə sahib olduğunu görürlər. Ağıllarına gəlir ki, onlar öz əşyalarını, öz dilimizdə desək, dəyiş-düyüş edə bilərlər. Və onlar artıq sayda olan əmək alətlərini bir-birilərinə verib, lazım olanı alırlar. Beləliklə, ilk barter əməliyyatı ilə ticarətin təməli qoyulmuş olur. Bu bir az mənim təxəyyülümdür, ancaq inanıram ki, həqiqət bu nümunədən bir o qədər də fərqli deyil.
Müasir ticarətə bir az fərqli yanaşmaq lazımdır.
Çünki adətən ticarət bacarmaqdan çox daha yaxşı bacarmağa əsaslanır.
Yəni əgər kimsə bir məhsulu qonşusundan (keyfiyyət və kəmiyyət eyni olmaqla) daha az əmək və ya daha az xammalla düzəldə bilirsə, o bu məhsul üzrə mütləq üstünlük qazanır.
Adam Smithə görə bir işi başqasından daha yaxşı, daha asanlıqla görə bilmək özü həmin məhsulu istehsal etmək, o məhsul üzrə ixtisaslaşmaq üçün əsas amildir. Və ticarət münasibətlərində də hər bir insan, şirkət, və yaxud da ölkə daha az input ilə (vaxt, əmək, xammal və s.) istehsal etdiyi məhsulu satmalı (ixrac etməli), digər məhsulları da almalıdır. "Absolute advantage" (mütləq üstünlük) anlayışının sadə izahı belədir. Əgər biz məhsul üzərindən danışıb onu kimin yaxşı hazırladığını müzakirə etsək, vəziyyət belə sadə olar. Hətta iki məhsul üzərindən də bunu izah edib nəticəyə vara bilərik, mən öz 1 hektar torpağımdan sizdən daha çox gilas əldə edə bilirəm, siz də öz bir hektar torpağınızdan məndən daha çox alma götürürsünüz, beləliklə, hərəmiz bir sahə üzrə ixtisaslaşıb, öz məhsulumuzu həm istifadə edib, həm də satırıq. Mənim torpağım alma üçün uyğun olmadığına görə mən torpağın yarısına alma yarısına gilas əksə idim, 2 kg gilas, 1 kg alma əldə edəcəkdim. Eyni ilə siz də torpağının yarısına alma, yarısına gilas əksə idiniz, 2 kg alma, 1 kg gilas yığa biləcəkdiniz. Amma mən sadəcə gilas əksəm 4 kg gilas, siz sadəcə alma əksəniz, 4 kg alma yetişər. Və mən 2 kg gilas müqabilində sizdən 2 kg alma alsam, ikimizdə də 2 kg gilas və 2 kg alma olar və biz əvvəlkindən daha "better off" (varlı) olarıq.
P.S. Bizim sahib olduğumuz şeylər həmişə eyni sayda olmur, misalı sadələşdirmək üçün belə bir nümunə gətirdim. Məsələ belə də ola bilər: mən ərazimin yarısında 3 kg gilas, digər yarısında cəmi 0,5 kg alma yığa bilirəm, siz isə 2 kg alma, 1 kg gilas yığa bilirsiniz. Mən ərazimin hamısına gilas əksəm, 6 kg gilas, siz də alma əksəniz, 4 kg alma yığarsınız. Mən 2 kg gilas müqabilində sizdən 1 kg alma alsam, məndə 4 kg gilas, 1kg alma, sizdə isə 3 kg alma, 2 kg gilas olar. İkimizin də "sərvəti" beləliklə artmış olur.
Hərəmiz bir sahə üzrə üstün olsaq vəziyyət çox sadədir. Amma ikimizdən birimiz hər iki sahə üzrə üstün olsaq, burda çarə tapmaq üçün "absolute advantage" (mütləq üstünlük) teoreminə əməl etməyə qərar versək, gərək birimiz otursun, digəri işləyib onu təmin eləsin, təbii ki, bu da məqsədəuyğun deyil (ümumiyyətlə ticarət deyil). Bu zaman bizim köməyimizə "comparative advantage" (müqayisəli üstünlük) anlayışı çatır. Müqayisəli üstünlük sizin bir işi digərindən yaxşı görməyinizdir. Yuxarıdakı nümunə də müqayisəli üstünlük üçün nümunə ola bilər. Amma yuxarıdakı nümunədə bizim bir məhsul üzərində həm mütləq, həm də müqayisəli üstünlüyümüz var. Yəni mən gilası (siz də almanı) həm daha az vəsait ("input" - bu nümunədə torpaq sahəsi ilə) əkə bilirəm, dolayı yolla desək hər hektardan daha çox gilas götürürəm (mütləq üstünlük), həm də bunu alma əkməkdən daha yaxşı bacarıram (müqayisəli üstünlük). Hərdən isə elə olur ki, hər iki iş üzrə mütləq üstünlüyümüz olur.
Müqayisəli üstünlük isə sadəcə bir fəaliyyət üzrə ola bilər.
Əgər bizim üçün hər iki işin alternativ dəyəri ("opportunity cost") eynidirsə,
o zaman, müqayisəli üstünlüyümüz yoxdur.
İki əlin səsi var
Mütləq üstünlük bir işi digərlərindən yaxşı bacarmaqdır, müqayisəli üstünlük isə digər işlərdən daha yaxşı bacarmaqdır, buradakı müqayisə ingilis dili qrammatikasında sifətin müqayisə dərəcəsini ifadə edən "daha" sözündə öz əksini tapır. Yəni siz gitara çalmağı pianino çalmaqdan daha yaxşı bacarısınız, amma əslində pianino çalmağı da çox gözəl bilirsiniz. Deyək ki, siz həm gitaranı, həm də pianinonu dostundan yaxşı çalırsınız. Dostunuz da sizin kimi ikisini də çala bilir, amma o bu işə təzə başladığına görə bir az səriştəsizdir. Siz birlikdə bir musiqi qrupu yaradıb “Youtube”-da videolar yerləşdirmək istəyirsiniz. Mütləq üstünlüyə uyğun iş prinsipi qursaq, gərək siz özünüz tək hər iki alətdə musiqi ifa edəsiniz. Bəli, siz tək kontrabasda, hətta siz tək iki musiqi alətini eyni anda (nəzərə alaq ki, həm də yaxşı montaj və səs effektləri ilə işləməyi bacarmalısınız). Amma həvəskar bir musiqiçi üçün bütün bunları bacarmaq bir az çətin olardı. Ona görə də dostunuzla həmkarlıq etmək daha əlverişlidir. Kimin hansı alətdə ifa edəcəyinə isə müqayisəli üstünlük qərar verəcək. Yəni siz gitaranı pianinodan yaxşı çalırsınız, dostunuz isə pianinonu gitaradan daha yaxşı çalır. Deməli, o pianino çalacaq, siz də gitara. İkinizdən özünüzün ən yaxşı bildiyi işi görmüş olacaqsınız. Beləliklə, həm də bərabər konsert də verə bilərsiniz. Necə deyərlər, xeyirli-uğurlu olsun.
Bu sadə nümunəni, əslində hamımız həyatımıza tətbiq edirik. Misal üçün mən işə yeni başlayanda mənə bir o qədər də çətin olmayan tapşırıqlar verilirdi: data labeling, sintetik data yaradılması, təqdimatların hazırlanması, hazır məhsulun yoxlanılması və s. Hansı ki, mənim üçün kifayət qədər yeni idi, ancaq təcrübəli kadrlar onu daha qısa vaxtda edə bilərdilər. Lakin bu tapşırıqlara vaxt sərf etmək onları digər çətin və əhəmiyyətli işlərdən yayındıra bilərdi. Təcrübəli mütəxəssislərin mənimlə müqayisədə, demək olar bütün tapşırıqlar üzrə mütləq üstünlükləri var idi. Amma mənim gördüyüm işlərdə onların müqayisəli üstünlüyü yox idi. Çünki mənim gördüyüm işləri yerinə yetirməyin alternativ xərci onlar üçün çox böyük idi, bu işlərin əvəzinə onlar daha çox səriştə tələb edən əhəmiyyətli işlər görü bilərlər.
Bir az "rəqəmli nümunə" istəyirsinizsə, Belə misal gətirək:
Siz bir saat ərzində kağızdan 40 gəmi, və ya 32 təyyarə, dostunuz isə 10 gəmi, və ya 28 təyyarə düzəldə bilir.
Siz vaxtınızın yarısını gəmi, yarısını da təyyarə düzəltməyə sərf etsəniz, 20 gəmi, 16 təyyarə,
Eyni vaxt bölgüsü ilə dostunuz 5 gəmi, 14 təyyarə düzəldə bilər.
Məlum olur ki, siz hər iki kağız oyuncağı dostunuzdan sürətli hazırlayırsınız.
Siz vaxtınızı 4 yerə bölüb, 3/4 hissəsini gəmi, 1/4-i isə təyyarə düzəltməyə sərf etsəniz, 30 gəmi və 8 təyyarə düzəldərsiniz.
Dostunuz isə 1 saat vaxtını 28 təyyarə düzəldər.
O, təyyarəsinin 10 ədədini sizə versə, hər ikinizin 18 təyyarəsi olar,
Siz isə öz gəmilərinizdən 6 ədədini ona versəniz, sizin 22 onun isə 8 gəmisi olar.
Beləliklə, hər ikiniz əvvəlkindən daha çox kağız fiqurlara sahib ola bilərsiniz.
Qeyd etmək lazımdır ki, burada rəqəmlərin böyük əhəmiyyəti var. Adı üstündə "trade can make everyone better off", yəni ticarət hər kəsi varlı edə bilər, hər zaman etmir. Ticarətin faydası hər situasiyaya görə dəyişə bilər. Bu səbəbdən də doğru ticarət partnyorları tapıb doğru ticarət strategiyası tətbiq etmək önəmlidir. Fayda, bir baxımdan da, bizim öz qərarlarımızdan asılıdır. Yəni faydamız xərcimizi burada da üstələməlidir ki, xalis faydamız müsbət olsun. Bunun üçün isə kiminlə və necə əməkdaşlıq etdiyimiz, yəni yolu kiminlə getdiyimiz önəmlidir.
(x + y) ^2 > x^2 + y ^2 bərabərsizliyini bir müəllimim belə izah etmişdi: birləşib yüksəlmək, yüksəlib birləşməkdən üstündür. Hər birimiz bir üstünlüyü var, önəmli olan onu kəşf edib, başqaları ilə qarşılıqlı yardımlaşa bilməkdir.
Çünki həyat paylaşdıqca daha gözəldir (iqtisadiyyat da).
Sharing is Caring.
Xudahafiz!
Comentários